Novités
18.07.2014 Daurida dla mostra „Le cör dla ciasa“ – La stüa tla Val Badia dales 18.00 tl Museum Ladin
Foto Alfred Erardi
La mostra prinzipala dl Museum Ladin Ćiastel de Tor a S. Martin de Tor é chësc ann dedicada al tema „La stüa tla Val Badia".
Por la mostra él gnü documentè cun fotografies rodunt 40 stües dla Val Badia; tröpes de chëstes stües vëgn mostrades por le pröm iade. Helmut Stampfer, Hans Grießmair y Emanuel Valentin à arjigné ca i tesć por la mostra. Katharina Moling à curé la mostra adöm cun le diretur dl Museum Ladin Stefan Planker.
La stüa é stada secui alalungia le cör dla ćiasa, le post olache al gnô a s'al dè la vita soziala de döta la familia, y ara é ćiamò insciö al dedaincö.
La stüa da paur ladina é taflada cun lëgn, te n ćiantun él n mogun da paur, i üsc é basc y i vidri é pici a na moda che le ćialt ne vais nia pordü, sura la gran mësa cun banch a ćiantun él n crist te chël an ti dij le ćiantun dl crist. Credenzes y armà desvalis completëia l'aredamënt dla stüa, olache al ne po gnanca mai manćé n'ora a parpanticul.
La parora ladina stüa y chëra todëscia Stube é liades tramesdöes ala parora taliana por mogun stufa, avisa sciöche inće ala parora ingleja por mogun stove. La stüa é la ćiamena olache al é le mogun; tla maiù pert di caji se tràtera de n mogun arondè smaltè a fin cun malta da ćialc. Ajache la stüa ê la sóra ćiamena dla ćiasa scialdada, messâ le mogun gnì fat a na moda da dè jö ma bel plan le ćialt y ester gran assà da se pone sön le punt de furn, na lerch de lëgn da se pone. Incër le mogun ia êl le banch da furn, le post plü chirì dla ćiasa. Le mogun vëgn scialdè da iadedô da ćiasadafüch o da porte ite, un o dui iadi al dé, aladô dl bojëgn. D'invern, canche le laûr sön i ćiampoprà palsâ, se dên jö cun laûrs a man desvalis che podô ma gnì fać te na stüa bona ćialda. Cun la roda da firé gnôl firé lana y lin y sön le torà gnôl fat pezes. An aldî bele dalunc le tlapernamënt dl torà. Carigas ambulanć cunciâ i büsc ti ćialzà. Dui iadi al ann gnôl fat pan y porchël messâl gnì menè la pasta y fat les püces che gnô lasciades crësce tla stüa buna ćialda, denanco les mëte te furn.
La brama gnô metüda tla pëgna, na picia bót cun n menadù, che gnô tornada cun fadia tan dî ćina che al gnô smalz. Da laurè te stüa gnôl sovënz perié o ćiantè.
La stüa ê le post de düć por ezelënza, chilò s'incuntâ la familia a mangé, chilò stôn sce al gnô zacai, chilò gnôl inće palsè do marëna, tignin ite avisa na ierarchia: le banch da furn ê dl patrun de ćiasa.
La maiù pert di rituai se referësc ma ala sajun frëida y gnô porchël tignis te stüa. San Micurà, le Bambin, la vedla donacia o la poscignara (na ëra vistida sö da stria che scoâ demez l'ann vedl cun süa granara) gnô düć te stüa. Da jì a mitans s'incuntâ i pretendënć cun les mitans y dantadöt cun i geniturs de chëstes mitans te stüa. Che che orô maridé na jona messâ dantadöt se gnì cun so pere. Sce al morî zacai gnô le mort infornì sö te stüa sot le ćiantun dl crist y stopè jö cun n cortù cujì fora cun ornamënć y corusc desvalis, aladô sce al ê mort n pice o n gran. Da na usanza da mort dër particolara ti gnôl metü al mort i dënz che ti ê tomà fora te scrin. Chisc dënz ê gnüs metüs canche al ê ćiamò en vita, pornanche ai ê tomà fora, te na sfëssa o n büsc dl parëi de stüa. Cun chësta usanza particolara orôn bonamënter che le mort se presentass ia en l'ater monn dan Chël Bel Dî le plü complet che ara jô. Dala mostra, che sarà daverta debann dai 18.07 ćina Pasca dl 2015, jaràn ite sön dötes chëstes particolaritês.